Άρθρα

«Εἰπὲ τὴν ἀλήθειαν, ὅπως τὴν ξεύρεις ἢ ὅπως σοῦ φαίνεται»[1]

 Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (1770-1843) αναμφισβήτητα είναι η εμβληματικότερη μορφή της Ελληνικής Επανάστασης. Ένα ιστορικό υποκείμενο και ένα ιστορικό γεγονός σχεδόν ταυτόσημα στην ιστορική κουλτούρα των Ελλήνων. Τη στιγμή που υπαγορεύει τα απομνημονεύματα του στον Γ. Τερτσέτη έχει συνείδηση της σημασίας της αφήγησής του και του αποτυπώματος της στο χρόνο. Ο τίτλος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί παραπλανητικός: Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836, η οποία τυπώθηκε μετά το θάνατό του, το 1846. Η υπαγόρευση ξεκίνησε το καλοκαίρι του 1836 και κράτησε δύο μήνες. Μια πυκνή, προφορική αφήγηση, στο χαρτί, για τη ζωή και τα πεπραγμένα του Κολοκοτρώνη στην Επανάσταση με τα ίδια του τα λόγια· τα λόγια ενός ήρωα, καθώς ήδη την εποχή που αφηγείται η απήχηση και αποδοχή του είναι μεγάλη, πράγμα που δεν ήταν δεδομένο στην πορεία της δραστηριότητάς του.

Πέρα από τα σημαντικά γεγονοτολογικά στοιχεία που μπορούμε να αντλήσουμε για την εποχή γύρω από την Επανάσταση, τα απομνημονεύματα είναι μια σημαντική πηγή για να κατανοήσουμε την «αίσθηση», τα λόγια, τους ήχους, τα συναισθήματα και τις εικόνες σε μια κοινωνία εν κινήσει προς το νεωτερικό κόσμο. Ο Κολοκοτρώνης αναστοχάζεται! Ταξινομεί τη ζωή του στον ιστορικό χρόνο, λέει για την οικογενειακή αντρική παράδοση στα όπλα και στο βουνό, αναφέρει ελάχιστα τη γυναικεία παρουσία, μιλάει για τα λίγα βιβλία που διάβασε, φτιάχνει εικόνες, αφηγείται την άποψή του για όσα έγιναν στη διάρκεια της Επανάστασης, παράγει λόγο για τον «εξωτερικό» εχθρό και τους «εσωτερικούς» αντιπάλους του, μιλάει για τη Γαλλική Επανάσταση και την Ευρώπη. Αφηγείται εκτενέστερα τις νικηφόρες μάχες και αποσιωπά ή μιλά λίγο για τα τραυματικά γεγονότα στα οποία πρωταγωνιστούσε το ίδιο, όπως οι εμφύλιοι πόλεμοι. Μας μαθαίνει λίγα για την εποχή που βρέθηκε στη Ζάκυνθο ως επαγγελματίας στρατιώτης, μια περίοδος η οποία συνδυαστικά με την πρότερη εμπειρία στα όπλα τον διαμόρφωσε ως ξεχωριστό οπλαρχηγό. Αφηγείται μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο παραγωγής απομνημονευμάτων στην εποχή του, αλλά και εν μέσω πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων. Οπότε, η αφήγησή του είναι αποτέλεσμα μιας συγκεκριμένης εποχής και μιας ορισμένης αφήγησης μέσα στα πολλαπλά κοινωνικά και πολιτικά συμφραζόμενα του χρόνου, του χώρου και της ατομικής και συλλογικής μνήμης. Αυτές τις διαμεσολαβήσεις είναι αναγκαίο να σκεφτούμε, είτε ως αναγνώστες του απομνημονεύματος είτε ως θεατές της παράστασης της σκηνοθέτριας Μαριάννας Λαμπίρη.

Το θεατρικό ντοκιμαντέρ μπορεί να συνενώσει με έναν δημιουργικό τρόπο το θεατρικό λόγο με τη μεθοδολογία της ιστοριογραφίας. Άλλωστε και το Θέατρο και η Ιστορία αποτελούν και διαμορφώνουν αφηγήσεις, ενώ παράλληλα διαμορφώνονται μέσα σε αυτές. Το παρόν εγχείρημα από τη μεριά του ιστορικού αποτελεί μια διττή πρόκληση. Αφενός είναι αναγκαίο να καθοριστεί ο τρόπος, τα υλικά και τα αφηγηματικά μοτίβα που θα επιλεγούν με επιστημονικά κριτήρια, ώστε να παρουσιαστεί μια ιστορία και αφετέρου το αποτέλεσμα είναι μια νέα ιστορική πηγή για τη συγχρονία της εποχής παραγωγής του.

Η επέτειος των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση έδωσε μεγάλη ώθηση σε έργα δημόσιας και ακαδημαϊκής ιστορίας και διαμόρφωσε ένα πλήθος πηγών για να καταλάβουμε καλύτερα, πώς αντιλαμβανόμαστε το 2021, τη γενέθλια στιγμή του ελληνικού έθνους. Κάθε έργο φέρει τα χαρακτηριστικά και την αντίληψη των δημιουργών του. Παράλληλα, ανασημασιοδοτεί τον ιστορικό χρόνο και ενδεχομένως φτιάχνει μια νέα αφήγηση για το παρελθόν. Η παράσταση «Απομνημονεύματα Κολοκοτρώνη: ένα διαδραστικό θεατρικό ντοκιµαντέρ», με τη χρήση νέων τεχνολογικών μέσων υπό την επιστημονική καθοδήγηση της καθηγήτριας του τμήματος Μουσικών Σπουδών/ΕΚΠΑ, Αναστασίας Γεωργάκη, αποτελεί ένα νέο-πολυδιάστατο πλαίσιο παραγωγής νοήματος για το παρελθόν και ταυτόχρονα πρόσληψής του. Ο σκηνικός λόγος δεν ακολουθεί εξαντλητικά την αφήγηση του Θ. Κολοκοτρώνη, βασίζεται σε αυτή και παράγεται μέσα από έναν δημοκρατικό και δημιουργικό διάλογο με το σύνολο των συντελεστών της παράστασης. Δεν παράγει μια νέα αφήγηση για την ιστορία του Κολοκοτρώνη, αλλά κατανοεί αυτή ως αποτέλεσμα μιας εποχής. Παρακολουθεί μέσα από τη δική του ιστορία τα υποκείμενα, τους χρόνους και τους χώρους σε μετάβαση. Ο ίδιος εξελίσσεται από υπήκοος, επαναστάτης και μετέπειτα πολίτης. Ο χώρος του μεταβάλλεται από αυτοκρατορία, σε εξεγερμένο έδαφος και μετέπειτα έθνος-κράτος.

Αν αναρωτηθούμε τι αποτύπωμα θέλει να αφήσει το συγκεκριμένο εγχείρημα, το οποίο υποστηρίχθηκε ως ένα πρωτότυπο και καινοτόμο ερευνητικό-καλλιτεχνικό έργο από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας & Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ), η απάντηση θα είναι σε πληθυντικό αριθμό. Το προσδοκώμενο αποτύπωμα είναι πολλαπλό και πολυδιάστατο ανάλογο του αριθμού των συντελεστών και των θεατών της παράστασης. Αφήνοντας εσείς την καρέκλα του θεατή και εμείς την ταυτότητα του συντελεστή, ας αναρωτηθούμε, επιπλέον, για όσα δεν αφηγήθηκε αυτή η παράσταση. Για όσα δεν αφηγείται η Ιστορία.

Χρήστος Χρυσανθόπουλος, ιστορικός 

[1] Μια πρόταση από τα επιχειρήματα του Τερτσέτη για να πείσει τον Κολοκοτρώνη να του εμπιστευτεί τα απομνημονεύματά του.

Ανατέμνοντας και συνομιλώντας με την Ιστορία μέσα από τις ιστορίες του και για τον Κολοκοτρώνη

Στα ίχνη του «ιστορικού δράματος», που ήδη κατά τον 19ο αιώνα στηριζόταν συχνά σε μεγάλο βαθμό σε ιστορικές πηγές, το θέατρο των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, στη Γερμανία και αργότερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, επανέρχεται στην αναζήτηση και την αξιοποίηση του πρωτογενούς «αυθεντικού» υλικού, προκειμένου να ενισχύσει την κριτική λειτουργία της θεατρικής δράσης και την παρεμβατική δύναμή της πάνω στην πολιτική και κοινωνική επικαιρότητα. Σε αντίθεση με το κυρίαρχο —και θεωρούμενο από ιδεαλιστικό έως απολιτικό, συμβατικό έως παθητικό, συμβιβαστικό έως χειραγωγητικό— θέατρο του μύθου και της μυθοπλασίας, του οποίου ωστόσο αξιοποιεί ως έναν βαθμό τις δραματικές τεχνικές, το «θέατρο-ντοκουμέντο» ανθεί κυρίως από τη δεκαετία του ’50 και εξής παγκοσμίως, παράλληλα με μια ευρύτερη καλλιτεχνική διάχυση των στοιχείων και των τεχνικών «ρεπορτάζ» και «ντοκιμαντέρ» στο μυθιστόρημα, την ποίηση, τον κινηματογράφο, το ραδιόφωνο.

Υπό την επιρροή των Μέσων και του αυξανόμενου καταιγισμού τους σε —αντιφατικές ή αποκαλυπτικές, κατευθυνόμενες ή ανεξάρτητες—  πληροφορίες, το θέατρο-ντοκουμέντο ενεργοποιεί ταυτόχρονα τις μιντιακές και τις δραματικές τεχνικές για να συγκροτήσει ένα σκηνικό «κολάζ», όπου αυτοβιογραφικά στοιχεία (ημερολόγια, απομνημονεύματα, επιστολές, σημειώσεις, συνεντεύξεις, άλλες προφορικές μαρτυρίες) διασταυρώνονται με ιστορικές πηγές (επιστημονικές έρευνες, βιβλία, πρακτικά συνεδριάσεων, ειδήσεις και άρθρα από τον Τύπο), ‘εικονογραφώντας’ την πολλαπλότητα των αφηγηματικών φωνών, επαναπροσδιορίζοντας τα γεγονότα και, ταυτόχρονα, ενθαρρύνοντας τον σύγχρονο διάλογο τεκμηρίωσης από πλευράς θεατών, δημιουργών και συμμετεχόντων. Η αξιοποίηση της κινηματογραφικής και ερευνητικής γλώσσας του ντοκιμαντέρ-στο-θέατρο, η οποία θεμελιώθηκε στη διεθνή θεατρική σκηνή στον 20ό αιώνα, μεταμορφώνεται στον 21ο αιώνα σε ψηφιακές και διαδικτυακές γραφές, οι οποίες φέρνουν ξανά στο προσκήνιο τον διάλογο κινηματογράφου-θεάτρου, αλλά και «ζωντανής και διαμεσολαβημένης παράστασης». Το θέατρο-ντοκουμέντο στην Ελλάδα συναντά στην post-covid 19 εποχή έναν ανοιχτό ψηφιακά, σκηνικό διάλογο, Ιστορίας, Αφήγησης, Θεάτρου, Ψηφιακών και Web 2.0. Tεχνολογιών.

Το θέατρο, ανέκαθεν και εξ ειδητικής φύσεως, ευαίσθητος δέκτης των ιστορικών εξελίξεων, με άμεσα αντανακλαστικά, παρεμβατική ετοιμότητα και μεταπλαστική ικανότητα, άντλησε και εμπνεύστηκε και συνεχίζει να αντλεί και να εμπνέεται από την πολυδιάστατη σε πρόσωπα και γεγονότα εθνικοαπελευθερωτική Επανάσταση του ’21 αυτή καθαυτή, αλλά και από την προεπαναστατική και μετεπαναστατική χρονική και γεγονοτική πλαισίωσή της. Ειδικότερα με την αφορμή του εορτασμού για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση και με τη συνακόλουθη ευκαιρία της στοχαστικής αναθεώρησης των ιστορικών «δεδομένων» και της βιωματικής επανατοποθέτησής μας απέναντί τους, το θεάτρο-ντοκουμέντο και άλλες σύγχρονες μορφές και είδη θεάτρου έχουν οδηγήσει στη δημιουργία «κειμένων» παράστασης και performance που ενισχύουν την κριτική ματιά απέναντι στην Ιστορία και το ‘ξανα-διάβασμά’ της. Σε αυτό το πλαίσιο, η προσέγγιση της Μαριάννας Λαμπίρη και της καλλιτεχνικής και ερευνητικής ομάδας της στα Απομνημονεύματα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, σε δημιουργική συνεργασία με το Εργαστήριο Μουσικής Ακουστικής& Τεχνολογίας ΕΚΠΑ, φέρνει σε δημιουργικό διάλογο τα ιστορικά ντοκουμέντα με τις σύγχρονες σκηνικές και ψηφιακές τεχνολογίες, φωτίζοντας με μια νέα ματιά τις ιστορικές πηγές, αναζητώντας τις βαθύτερες αιτίες των γεγονότων και των αντιδράσεων των προσώπων και, ενδεχομένως, (υπο)δεικνύοντας λύσεις για κατ’ αναλογίαν αλλαγές και αναθεωρήσεις ζητημάτων της επικαιρότητας.

Η παράσταση Απομνημονεύματα Κολοκοτρώνη: ένα διαδραστικό θεατρικό ντοκιμαντέρ συνδυάζει,  δραματουργικά και σκηνικά, μεικτές τεχνικές θεάτρου-ντοκουμέντο, ηχητικής εγκατάστασης και ηχοτοπίων, σύγχρονης θεατρικής performance και ψηφιακής αφήγησης. Κύρια βάση της αποτελούν μεγάλα αποσπάσματα από την ιστορική αφήγηση που υπαγόρευσε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στον πολιτικό, συγγραφέα, ποιητή, νομικό και αγωνιστή της Επανάστασης Γεώργιο Τερτσέτη —εκείνον που διορίστηκε από την Αντιβασιλεία μέλος του πενταμελούς δικαστηρίου του Ναυπλίου για να δικάσει τους Κολοκοτρώνη και Πλαπούτα και ο οποίος αρνήθηκε να υπογράψει την απόφαση καταδίκης τους σε θάνατο για εσχάτη προδοσία— με τίτλο: Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836, η οποία δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατό του οπλαρχηγού.  Στον βασικό αυτόν «κειμενικό κορμό» της παράστασης ενοφθαλμίζονται σπαράγματα από τα Απομνημονεύματα του Πελοποννήσιου προύχοντα, πρωτεργάτη της Επανάστασης του ’21 και μετέπειτα πολιτικού, Κανέλλου Δεληγιάννη, καθώς και επινοημένες (devised) παρεμβάσεις των ίδιων των ηθοποιών, ενώ όλο το εγχείρημα, εξαρχής μέχρι τέλους, στηρίζεται σε μια εκτενή επιστημονική βιβλιογραφία για την ιστορία της ελληνικής Επανάστασης, για τις ιδεολογικές προσεγγίσεις της και τις λογοτεχνικές/καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις της.

Οι ψηφιακές τεχνολογίες εντάσσονται λειτουργικά στη δραματουργία και οι τεχνολογίες της εικόνας και του ήχου μεταμορφώνονται σε προεκτάσεις της σκέψης και της δράσης του πρωταγωνιστή Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Τα διαδραστικά εργαλεία επεξεργασίας της φωνής του ήρωα, οι ηχητικές εγκαταστάσεις σε συνδυασμό με τις σκηνικές προσεγγίσεις live-filming και το δημιουργικό οπτικοακουστικό υλικό, ενισχύουν τη διάδραση των θεατών με την ιστορία και μεταμορφώνουν το ιστορικό παρελθόν σε ένα παροντικό «σύμπαν»,  κατά το οποίο η δράση του Κολοκοτρώνη συνομιλεί με πρόσωπα και καταστάσεις από το ιστορικό παρόν και το μέλλον, σχετικά με τον ρόλο του στα στρατιωτικά γεγονότα, όσο και με τη μετέπειτα στάση και επίδρασή του στις πολιτικές εξελίξεις του νεοσύστατου ελληνικού Κράτους. Με τον τρόπο αυτό, στόχος και ευχή της παράστασης είναι να προκαλέσει, μέσω των διασταυρούμενων μικρο-ιστοριών, μια αίσθηση πολλαπλής αισθητηριακής και στοχαστικής «εμβύθισης» —έστω πρόσκαιρης και αποσπασματικής— του θεατή στη μεγάλη Ιστορία. Αυτή που δεν έχει γραφτεί ακόμη ή μπορεί να μη γραφτεί ποτέ, που τελεί σε διαρκή εκκρεμότητα και πάνω στην οποία δεν μπορούμε παρά να επιζητούμε, έστω επί ματαίω, να διευρύνουμε την πρισματική κατά το δυνατόν οπτική μας.

Καίτη Διαμαντάκου                                          Κλειώ Φανουράκη

Αναπληρώτρια Καθηγήτρια                                Επίκουρη Καθηγήτρια

Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Ε.Κ.Π.Α.